چرا فضا بوی باروت، تخم مرغ گندیده و گوشت سوخته می‌دهد؟

غزال زیاری: در نگاه اول، ممکن است فضا، محیطی بی‌بو و بی‌صدا به نظر برسد؛ اما برخلاف تصور رایج، فضا و جهان هستی مملو از بوهایی عجیب، گاهی آشنا و گاهی تهوع‌آور است.

دانشمندان با آنالیز ترکیبات شیمیایی موجود در جو سیارات، دنباله‌دارها و ابرهای گازی، به دنبال درک بهتری از منشأ این بوها و آنچه درباره ترکیب کیهان به ما می‌گویند هستند. مارینا بارسنیلا، دانشمند فضا و طراح عطر، یکی از پیشگامان این مسیر است که با ترکیب تخصص علمی و هنر عطرسازی، حس بوهای فرازمینی را برای افراد ملموس کرده است.

سیاره مشتری: یک بمب بوی بد

طبق گفته بارسنیلا، مشتری، بزرگ‌ترین سیاره منظومه شمسی مثل یک بمب بدبو است. این غول گازی از لایه‌های متعددی از ابر تشکیل شده که هرکدام ترکیب شیمیایی متفاوتی دارند. لایه بالایی، از یخ آمونیاک تشکیل شده که بوی این ترکیب نزدیک به بوی ادرار گربه است

در لایه‌های پائین‌تر با سولفید آمونیوم مواجه می‌شویم: ترکیبی از آمونیاک و گوگرد که بویی جهنمی شبیه تخم‌مرغ گندیده دارد. هر چه پایین‌تر برویم، بوی نفت و سیر هم به ترکیب اضافه می‌شود که در حقیقت نشانه‌ای از حضور مولکول‌های ارگانیکی از جمله تولین‌هاست که در تولید بنزین هم دیده می‌شوند.

اما پیش از آنکه فشار وحشتناک سیاره شما را له کند، احتمالاً بوها آن‌قدر زننده خواهند بود که از رفتن به آنجا پشیمان شوید!

ایستگاه فضایی: بوی فلز داغ و برق سوخته

در فضا، بوها به شکل متفاوتی تجربه می‌شوند. در حالت بی‌وزنی، گرما به سمت بالا حرکت نمی‌کند؛ درنتیجه بوی غذا از بشقاب بلند نمی‌شود؛ مگر اینکه بینی‌تان را مستقیم داخل ظرف غذا فرو ببرید. بااین‌حال، بعضی از فضانوردان پس از بازگشت از راهپیمایی فضایی، بویی فلزی و سوخته، یعنی بویی شبیه به جوشکاری یا باروت را توصیف کرده‌اند.

هلن شارمن، اولین فضانورد بریتانیایی معتقد است که این بو احتمالاً از واکنش اکسیژن اتمی که به لباس فضانورد می‌چسبد، با اکسیژن معمولی داخل ایستگاه و ایجاد اوزون ناشی می‌شود. این دقیقاً همان بوی خاصی است که پس از رعدوبرق یا برق‌گرفتگی روی زمین نیز احساس می‌کنیم.

اتم‌های ستاره‌های در حال مرگ

دلیل دیگر بوی خاص فضا ممکن است به مولکول‌هایی مربوط باشد که هنگام مرگ ستارگان تولید می‌شوند. این مولکول‌ها موسوم به “هیدروکربن‌های آروماتیک چند حلقه‌ای” یا( PAH)  شبیه شبکه‌های شیمیایی مشبک هستند و در فرآیند احتراق ناقص مواد آلی روی زمین، مثلاً در هنگام سوختن نفت یا غذا دیده می‌شوند. بوی آن‌ها چیزی بین پلاستیک سوخته، قیر یا نفتالین است.

عطرهای کیهانی: از بادام سوخته تا ضدیخ

هر گوشه از کیهان بوی مخصوص خود را دارد. مثلاً بویی که در قمر تیتان به مشام می‌رسد، ترکیبی از بوهای بادام، بنزین و ماهی گندیده است. سیاره HD ۱۸۹۷۳۳ b که در فاصله ۶۴ سال نوری از زمین واقع شده، احتمالاً بویی مثل تخم‌مرغ گندیده دارد.

در سحابی غول‌پیکر Sagittarius B۲ در نزدیکی مرکز کهکشان راه شیری، مولکول‌هایی ازجمله متانول، اتانول، استون، گلیکول (ضدیخ) و سولفید هیدروژن شناسایی شده‌اند (ترکیباتی که برخی از آن‌ها پیش ماده حیات هستند.) در آنجا حتی می‌توان مولکولی به نام اتیل‌فرمات یافت و احتمالاً به خاطر همین ماده است که گفته می‌شود که مرکز کهکشان بوی تمشک می‌دهد.

اما طبق گفته بارسنیلا این تصور، ساده‌سازی‌شده است. اتیل‌فرمات بویی شبیه لاک ناخن و الکل دارد و تنها بخشی از مولکول‌هایی است که در طعم تمشک مؤثرند و نه لزوماً بوی دقیق آن.

نشانه‌هایی از زندگی: سیاره‌ای با بوی کلم گندیده؟

شاید عجیب‌ترین کشف در مورد بوهای فضایی، مربوط به سیاره K۲-۱۸b که در فاصله ۱۲۰ سال نوری از زمین قرار دارد باشد. احتمالاً جو این سیاره حاوی دی‌متیل‌سولفید (DMS) ، مولکولی که در زمین توسط فیتوپلانکتون‌ها و موجودات دریایی تولید می‌شود و یکی از عوامل بوی دریاست می‌شود.

اگر واقعاً این ترکیب در K۲-۱۸b وجود داشته باشد، می‌توان آن را نشانه‌ای از وجود زندگی دریایی در این سیاره اقیانوسی دانست.

حتی برخی از دانشمندان می‌گویند این سیاره ممکن است ده‌ها هزار برابر بیش از زمین DMS داشته باشد و اگر می‌توانستیم بوی این سیاره را حس کنیم، شاید چیزی شبیه بوی کلم پخته‌شده در محیطی مرطوب را استشمام می‌کردیم.

فضا بو می‌دهد، ولی آشناست

شاید برایتان عجیب باشد، اما بسیاری از بوهایی که در فضا کشف‌شده‌اند، برای ما زمینی‌ها آشنا هستند. از بوی نفت، تخم‌مرغ گندیده و ضدیخ گرفته تا بادام و لاک ناخن. این نزدیکی نشان می‌دهد که عناصر سازنده حیات و بوی آن‌ها در سراسر کیهان پراکنده‌اند.

مارینا بارسنیلا، با طراحی پادهای عطری برای موزه تاریخ طبیعی لندن تلاش کرده تا این بوها را به زمین بیاورد. یکی از نمونه‌های جالب، “بوی مریخ” است که شبیه به گردوغبار آهن‌زده، چوب کهنه و کاغذ خیس‌شده است؛ بویی آشنا که یادآور انباری‌های قدیمی یا گوشه نمور کتابخانه‌هاست.

و درنهایت، بوی زمین…

با وجود تمام عجایب بویایی کیهان، شاید شیرین‌ترین و عاطفی‌ترین بو برای ما انسان‌ها، همان بوی کره زمین باشد. هلن شارمن فضانورد، پس از فرود در استپ‌های قزاقستان، لحظه‌ای را توصیف می‌کند که درپوش سفینه باز شد و بوی گیاهان له‌شده، خاک نم خورده و هوای تازه به مشامش رسید.

شاید همین باشد: جهان ممکن است پر از رایحه‌های عجیب باشد، اما هیچ‌چیزی به‌اندازه بوی خانه آشنا و دلگرم‌کننده نیست.

منبع: BBC

۵۸۳۲۱